Ik deed een PhD… (6)

Betekenis ontstaat tussen mensen, zo stelden Mead en Garfikel. Het idee dat betekenis niet vast staat, maar zich ontwikkelt delen ze met de erfgenamen van Friedrich Nietzsche. Over de wil tot macht, verschil en worden wie of wat je bent.

In de vorige aflevering van deze blog heb ik het gehad over betekenis, en hoe die ontstaat tussen mensen in plaats van in het hoofd van iemand (die dat dan vervolgens communiceert met een ander). Het gaat volgens Mead en Garfinkel over hoe lichamen zich positioneren ten opzichte van andere lichamen, een ‘conversatie van gebaren’ voeren en daarmee betekenis- en organisatiepatronen vormen. Dat betekent dus ook dat dingen (en woorden) nooit een vaste betekenis hebben, maar voortdurend een andere betekenis krijgen. Betekenis wordt gemaakt (made), en niet gevonden (found).

Dit verbindt het gedachtengoed van het pragmatisme met dat van het door Nietzsche geïnspireerde Europese denken, zoals bijvoorbeeld het denken van de Franse filosoof Gilles Deleuze. Ook Deleuze stelt dat dingen nooit maar één betekenis hebben, maar altijd een meervoud aan betekenissen vormen die ook nog eens voortdurend verandert. Hij vond de inspiratie hiervoor in de filosofie van Friedrich Nietzsche.

De wil tot macht

In 1964 organiseerde Deleuze een conferentie over het denken van Nietzsche in de abdij van Royaumont, zo’n 30 kilometer ten noorden van Parijs. Aan de conferentie namen allerlei grote namen deel uit de Franse filosofen-scène, zoals Michel Foucault, Pierre Klossowski en Jean Wahl. In een conclusie stelt Deleuze dat:

Een ding heeft nooit maar één betekenis (sense). Ieder ding heeft verschillende betekenissen die uitdrukking zijn van de krachten en het worden van krachten die erop inwerken. Sterker nog, er is geen ‘ding’, alleen maar interpretaties die in elkaar verborgen zijn, als maskers die over elkaar liggen, of talen die elkaar insluiten.^[i]

Voor Nietzsche bestaan dingen niet als zodanig. Er zijn alleen maar interpretaties (van interpretaties van interpretaties), die op elkaar gestapeld liggen, als maskers bovenop maskers, of talen die in andere talen verscholen liggen.^[ii] Deze interpretaties zijn verwikkeld in een permanente strijd, en deze strijd is een manifestatie van de ‘wil tot macht’. Het is belangrijk om deze wil tot macht niet te zien als de wil om te domineren of de wil om ‘de macht te willen hebben’, want dat is slechts een verlangen dat alleen de machtelozen kennen. Nee, het is veelmeer een wil om te creëren, om te geven, namelijk om nieuwe interpretaties te geven aan dingen. “Zijn ware naam, zegt Zarathustra, is de deugd die geeft. En het masker is de mooiste gift, die de wil tot macht toont als een plastische kracht, als de hoogste macht van de kunst.”^[iii]

Een affirmatie van verschil

Met andere woorden: de wil tot macht is een scheppende kracht, een kracht die positief is, namelijk een affirmatie van verschil, spel, plezier en gift (difference, play, pleasure and gift). Wanneer de krachten van de wil tot macht een ding overmeesteren, schenken ze het ding nieuwe interpretaties die eerdere interpretaties en doelen (Nietzsche spreekt van ‘Sinn und Zweck’) overschaduwen en zelfs helemaal uitwissen. Dat is een continu proces, dat nooit stopt, en daarom is er niet zoiets als het ware ding of het ‘ding an sich’, zoals Kant het noemde. Er zijn alleen maar interpretaties, en ieder ding is slechts de uitdrukking van de huidige stand (een momentopname) van de strijd van de krachten die op dat ding inwerken.

Verschil en herhaling

Deleuze gebruikt de filosofie van Nietzsche om ‘verschil’ te denken. In het structuralisme van zijn tijd ging de aandacht vooral uit naar de structuren die onder onze taal, onze cultuur en onze sociale relaties liggen, en dit ging ten koste van het denken over verandering en verschil. Deleuze’s belangrijkste werk heet daarom Différence et Répétition (verschil en herhaling), waarin hij zowel voortbouwt op het structuralisme als het bekritiseert. Het komt erop neer dat in de herhaling, dat wil zeggen in de voortdurende (in)werking van krachten op dingen, dingen voortdurend worden en er dus continu verschil ontstaat. 

Omdat ieder ding een speelbal is van de vele krachten die op dat ding inwerken, verandert het voortdurend, en is het dus verschillend van andere dingen, maar ook verschillend van zichzelf. Een boom bijvoorbeeld groeit, laat zijn/haar/hen (ik weet niet met welk geslacht een boom zich identificeert) bladeren vallen, wordt weer groen in de lente et cetera. De boom wordt dus voortdurend anders dan wat het was. En omdat bomen dus een andere geschiedenis met zich meedragen, zijn alle bomen ook verschillend van elkaar. En dit geldt niet alleen voor bomen, maar ook voor woorden, situaties, dieren, en mensen…

Het verleden is

De tijd creëert een verschil. Jij bent daarom nu een andere persoon dan een paar minuten geleden toen je aan deze blog begon. Waarom? Omdat het lezen van deze blog (maar ook de koffie die je dronk tijdens het lezen, je gedachten die even afdwaalden, de collega die even wat vroeg) je voortdurend vormen tot wie je nu bent. En nu. En nu. Deleuze baseert zich op de Franse filosoof Bergson wanneer hij een mooie omkering geeft van de gangbare opvatting van tijd. We zeggen vaak van het heden dat het ‘is’, en van het verleden dat het ‘was’ (dat het niet meer is), maar daarmee verwarren we volgens Bergson ‘zijn’ met ‘er zijn’. Hij draait het om: van het heden zouden we moeten zeggen dat het was, en van het verleden dat het eeuwig is. Dingen dragen namelijk hun verleden altijd met zich mee, en zijn dus wat ze zijn geworden. Denk aan de jaarringen van een boom.

Proces

Misschien moet je maar even de tijd nemen om dit allemaal even rustig te laten bezinken (waarmee je dus verschillend wordt van wie je was). De volgende keer zal ik hier verder op ingaan door het te hebben over processen. Weick benadrukt dat sensemaking en organiseren processen zijn, maar toch is de literatuur nog doorspekt met ‘entitatief denken’ (denken in termen van entiteiten, zoals ‘de organisatie’, ‘de manager’ et cetera). Om processen te kunnen denken, hebben we daarom een radicaal andere metafysica en ontologie nodig. Ook daar kunnen Bergson en Deleuze ons behulpzaam bij zijn. 

Ik deed een PhD… en dit heb ik ervan geleerd

‘Ik deed een PhD… en dit heb ik ervan geleerd’ is een tweewekelijkse serie blogs en artikelen waarin ik de lessen van mijn promotieonderzoek (zowel het proces, de inhoud als een mogelijk vervolg) deel. Je kunt ze volgen door je te abonneren op de nieuwsbrief van de organisatiefilosoof of de LinkedIn-nieuwsbrief met dezelfde naam. Delen wordt zeer gewaardeerd. Mocht je zelf overwegen een promotieonderzoek te gaan doen en heb je vragen: je kunt me altijd benaderen via ben@organisatiefilosoof.nl.

Ps deze blog liet wat langer op zich wachten omdat ik druk bezig was om een nieuwe versie van mijn proefschrift te schrijven. Ik ben er bijna. En ondertussen ben ik ook bezig met het schrijven van twee wetenschappelijke papers en een publieksversie van mijn proefschrift, die in het najaar verschijnt (werktitel: een filosofie van betekenis).

---

^[i] Deleuze, 2004: Desert Islands and other Texts (1953 – 1974), p. 118.

^[ii] Technisch gesproken zou het best zo kunnen zijn dat die boom die je daar ziet echt bestaat. Maar omdat wij alleen maar interpretaties van interpretaties hebben, kunnen we weinig zeggen over wat die boom ‘echt’ is. We kunnen alleen maar nieuwe interpretaties geven van het object dat wij interpreteren als ‘boom’.

^[iii] Deleuze, 2004: p. 119.